جالب است بدانید بر خلاف بسیاری از ورزشها، ورزش کوهنوردی دارای قوانین جهانی مدون و تعریف همه‌پذیر نیست و فدراسیون بین المللی کوهنوردی به تعریف خاصی از این ورزش اشاره نکرده است. و به صورت عامیانه به معنی صعود از کوه با ابزار و لوازم ویژه می باشد به منظور دست یافتن به قله. برای مثال فدراسیون کوه نوردی و صعود های ورزشی ایران، در تعریف کوهنوردی می گوید که ارتفاع منطقه پیموده شده باید بالاتر از 1800 متر از سطح آب های آزاد باشد، همچنین کوه پیمایی از ارتفاع 1800 متر تا 3000 متر بیان شده است. با این حال منابع دیگر برای ورزش کوه نوردی ارتفاع مشخصی را تعیین نکرده اند. همچنین فدراسیون کوهنوردی ایران، کوه نوردی را فعالیتی حرفه‌ای و کوه‌پیمایی را مختص افراد آماتور دانسته است. البته این شرط چندان با واقعیت تطابق ندارد. زیرا بسیاری از کوهنوردان حرفه ایی و نامدار ایرانی، این رشته را حرفه خود قرار نداده‌اند و نمی‌توان آنها را حرفه‌ای دانست بلکه همگی آماتور محسوب می‌شوند زیرا درآمد اصلی آنها از راه کوهنوردی نیست. معمولا در دنیا نیز کسب درآمد به عنوان قهرمان کوهنوردی چندان مطرح نیست.
تاریخچه کوهنوردی
حضور انسان در کوه و کوهستان دارای پیشینه بسیار طولانی است که کهن ترین یافته آن تا به امروز اوتسی است، اوتسی یک مومیایی طبیعی مربوط به 3300 سال پیش از میلاد مسیح می باشد که در منطقه آلپ اوتستال کشف شده است. همچنین در متن های تاریخی نیز شواهدی نسبتا زیادی از کوهنوردی یافت می شود که به به منظور کشورگشایی، زیارتهای مذهبی، جهانگردی و… انجام شده‌اند. با این وجود در سال 1786 با اولین صعود ثبت شده به قله مون بلان رسما کوهنوردی به عنوان یک ورزش شروع شد. سپس ورزش کوهنوردی در قرن نوزدهم میلادی گسترش بیشتر یافت. به عنوان مثال در سال 1857 اولین کلوپ کوهنوردی در شهر لندن تاسیس گشت، که سرآغازی بود برای آنچه به عنوان عصر طلایی کوهنوردی (1869-1857) شناخته می شود، چرا که بسیاری از قله های مهم رشته کوه آلپ توسط کوهنوردان برای اولین بار در این عصر فتح شدند. پس از این عصر، کوهنوردی شکل امروزی خود را گرفت یعنی همراهی راهنمایان حرفه‌ای و استفاده از ابزار و تکنیکهای ویژه کوهنوردی، امری متداول شد و در سالهای پایانی همین عصر بود که تلاش برای صعود به قله‌های هیمالیا نیز آغاز شد.
تاریخچه کوهنوردی در ایران
کوهنوردی در ایران نیز به زمان باستان برمی‌گردد. هرودوت در کتاب خود حوادث نبرد ترموپیل (سال 480 پیش از میلاد) و لشکرکشی خشایارشاه به یونان را توصیف می‌کند. در این جنگ، تنگه ترموپیل در دست ارتش اسپارت بود اما لشکر پارس با بالا رفتن از کوه‌های مشرف به تنگه، اسپارتی‌ها را دور زد و پشت سر سپاه دشمن در آمد. البته طبق سنگ‌نگارهٔ آرامگاه خشایارشا در نقش رستم، سربازان لشکر پارس از همه اقوامِ زیر سلطه امپراطوری ایران بسیج شده بودند و مشخص نیست کدام قسمت سپاه در این عملیات شرکت داشتند. ابودلف نیز در سفرنامه‌اش (سال 341 هجری قمری یا 331 هجری خورشیدی) از تلاش ناموفق خود برای صعود به قله دماوند سخن گفته است که برای آشنایی با جغرافیا و کانی‌های منطقه انجام داده بود. در کتاب خداوند الموت نیز از کوه‌پیمایانی یاد می‌شود که در قرن پنجم هجری قمری در قهستان پیش قراول جنگ در مناطق کوهستانی بودند.(به این کتاب انتقادات بسیاری وارد است؛ از جمله تحریف تاریخ توسط مترجم و ساختگی بودن نام نویسنده آن. بنابراین نمی‌توان آن را منبع تاریخی قابل استنادی به شمار آورد). در سال 12336 خورشیدی (زمان سلطنت ناصرالدین شاه) یک تیم چهارنفره‌ٔ ایرانی (سرهنگ توپخانه محمد صادق خان قاجار، مصطفی خان یاور توپخانه، میرزا فتح‌الله پسر نصیرالملک وزیر اوقاف و عسگر خان برادر صاحب جمع) صعودی اکتشافی به قله دماوند داشتند که شرح آن در روزنامه وقایع اتفاقیه نیز چاپ شد.
اما در سده 14 هجری خورشیدی بود که «ورزش کوهنوردی» در ایران پا گرفت. شاهد این ادعا رخدادهایی است همچون: چندین صعود به دماوند، توچال، علم‌کوه و سبلان در دهه 1310، ظهور کوهنوردان نامداری مانند محمود اجل، کیغام میناسیان و محمدکاظم گیلانپور، تاسیس باشگاه‌های کوهنوردی مانند باشگاه کوهنوردی عباس‌آباد تبریز (1319)، باشگاه حزب پیکار (بعدها باشگاه نیرو و راستی) (1322)، باشگاه کوهنوردی و اسکی افسران ارتش (1322)، انتشار هفته‌نامه ورزشی نیرو و راستی (1322) توسط منوچهر مهران، ساخت اولین جانپناه کوهنوردی ایران در اسپیدکمر (1326)، تاسیس فدراسیون کوهنوردی و اسکی ایران (1327) (با نام کنونی فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی جمهوری اسلامی ایران).
مدارک موجود نشان می‌دهد که زنان نیز در همین سالها پابه‌پای مردان کوهنوردی را به طور جدی شروع کردند. برای مثال در خرداد ماه 1315 مجله نیرو و راستی گزارش داده است که گروهی آلمانی به هنگام صعود توچال، ملوک تیموری را بر قله دیده‌اند و از او عکسی گرفتند تا برای چاپ در نشریه‌ای آلمانی بفرستند. او اولین زن ایرانی است که یک دهه بعد (در سال 1325)، قله دماوند را صعود کرد. سپس در سال 1327 روح‌انگیز حکیمی به قله 6500 متری پوکادله در رشته کوه هیمالیا صعود کرد. بدین صورت، ورزش کوهنوردی در ایران رشد سریعی داشت و تاکنون همچنان محبوب مانده است.
لوازم کوهنوردی
با گسترش ورزش کوهنوردی ابزار و لوازم مخصوص آن نیز به فروشگاه ها آمد. شاید اساسی‌ترین وسیله کوهنوردی کفش کوه باشد زیرا کوهنوردی و کوه‌پیمایی بدون آن توصیه نمی‌شود. کفشهای کوهنوردی ابتدایی تنها برای حفاظت پاها در محیط خشن کوهستان ساخته می‌شدند و هدف اصلی آنها حفظ گرما، ایجاد اصطکاک مناسب با سطوح و حفاظت پا در پهنه‌های خشن بود. امروزه علاوه بر این اهداف شکل طبیعی پا هم در نظر گرفته می‌شود تا کفش راحتتر باشد. به علاوه با توجه به مواد جدیدی که بر پایه پلاستیک ساخته می‌شوند، تولید کنندگان توانسته‌اند وزن کفشها و به طور کلی وسایل کوهنوردی را به اندازه قابل ملاحظه‌ای کاهش دهند.
وسیله مهم بعدی کوله کوهنوردی است که برای توزیع درست وزن بر بدن طراحی می‌شود تا موجب خستگی و آسیب‌دیدگی کوه نورد نشود. همچنین باتوم کوهنوردی نیز بسیار مرسوم است تا از فشار بیش از حد به زانوها جلوگیری شود. علاوه بر اینها بسته به نوع صعود (سنگنوردی، دره‌نوردی، کوه‌پیمایی،طبیعتگردی و…)، فصل سال، ارتفاع صعود و طول مدت حضور در کوهستان، وسایل دیگری به همراه برده می‌شود؛ مانند انواع لوازم فنی (طناب، کارابین، کلنگ،…)، لباس گرم (از جنس گورتکس،پلار، پشم)، وسایل مسیریابی (نقشه، قطب‌نما، GPS)، وسایل حفاظت از تابش آفتاب (کلاه، کرم ضدآفتاب، لباس مناسب)، دارو و جعبه کمکهای اولیه، وسایل شبمانی (چادر، کیسه‌خواب)، کیت بقا.
تشکیلات کوهنوردی
از آنجایی که کوهنوردی انفرادی به خصوص در مسیرهای کم‌تردد خطرات زیادی دارد، کوهنوردان به صورت گروهی این ورزش را انجام می‌دهند. به همین دلیل معمولا گروه‌های کوهنوری تشکیل می‌شود. در بیشتر شهرهای ایران نیز چندین گروه کوهنوردی وجود دارد.
پس از تأسیس وزارت ورزش و جوانان فدراسیون کوهنوردی و هیئت‌های کوهنوردی استانی زیر نظارت این وزارتخانه قرار گرفتند. در سال 1395 نیز فدراسیون کوهنوردی، گروه‌های کوهنوردی را موظف کرد به صورت رسمی از وزارت ورزش مجوز تأسیس باشگاه دریافت کنند. تا قبل از این، عنوانهای گروه کوهنوردی یا باشگاه کوهنوردی یا کلوپ تنها یک نام بود که به سلیقه بنیان‌گذاران برگزیده می‌شد، اما هم‌اکنون باشگاه‌های کوهنوردی مجوز رسمی دارند در حالی که گروه‌های کوهنوردی مجوز ندارند. قانوناً، باشگاه‌ها موظف هستند اعضای حاضر در هر برنامه را بیمه کنند و یک مربی رسمی به ازای هر 12 نفر شرکت‌کننده با گروه همراه باشد. گفته می‌شود اگر در جریان برنامه‌ای حوادث مرگبار یا منجر به مجروحیت رخ دهد، سیستم جدید باعث می‌شود مسائل قانونی در دادگاه بهتر قابل پیگیری باشد. این که چنین قوانینی چقدر در باشگاه‌ها رعایت می‌شود و چقدر در روند پرونده‌های قضایی حوادث کوهستان تأثیرگذار بوده، هنوز بررسی نشده است.
هم اکنون فدراسیون کوهنوردی ایران کلاسهای عملی و نظری بسیاری برگزار می‌کند و مربیان رشته‌های کوهنوردی تنها با گذراندن این دوره‌ها و دریافت مدرک از فدراسیون می‌توانند به طور رسمی مربیگری کنند. باشگاه‌های کوهنوردی نیز موظف هستند حداقل یک مربی مرد و یک مربی زن داشته باشند تا مجوز تأسیس بگیرند.
در سطح جهانی فدراسیون بین‌المللی کوهنوردی شناخته شده‌ترین تشکیلات مربوط به ورزشهای کوهستانی است. این فدراسیون در 27 اوت 1923 با هدف اشاعه کوهنوردی ایمن و پایدار در فرانسه آغاز به کار کرد و امروزه در شهر برن سوییس مستقر است. این فدراسیون از 89 کشور دنیا از جمله ایران عضو دارد. بیشتر اعضای فدراسیون بین‌المللی کوهنوردی باشگاه‌های فعال در کشورها هستند اما از ایران تنها فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی در آن عضو است. این نهاد بیشتر در زمینه صدور گواهینامه ایمنی برای ابزار فنی کوهنوردی و آیین‌نامه‌های حفظ امنیت صعود فعال است. گذشته از این چندین کلوپ معتبر و سابقه‌دار نیز در سطح جهانی فعالیت می‌کنند که عضو فدراسیون بین‌المللی نیستند؛ مانند فدراسیون کوهنوردی و ورزشهای کوهستانی فرانسه و کوهنوردان که باشگاهی است در ایالت واشنگتن ایالات متحده آمریکا.
سخن آخر
امروزه کوهنوردی به عنوان یک ورزش و یک تفریح با نشاط یکی ار پرطرفدارترین ورزس های دنیا شناخته می شود و در گاهی موارد پزشکان و روانشناسان آن را به عنوان یک دارو با دارونما تجویز می کنند تا به بیماران خود آرامش و سرزندگی بیشتری بدهند. ولی همواره باید بیاد داشت که کوهنوردی همانند مابقی ورزش ها نیاز به تجهیزات و لوازم ورزشی خود دارد و برای جلوگیری از آسیب باید از لوازم آن استفاده نمود.